Hz. Məhəmməd (s.ə.v) və bütün digər peyğəmbərlərin haqq dinin yayılması, gözəl əxlaqın yaşanması üçün verdikləri qərarlı, cəsur və fədakarca mübarizənin bir bənzəri də Səhabənin həyatına hakimdir. Səhabəyi Kiram, Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v)i həyatda ikən və peyğəmbər olaraq görən mömin kəslərdir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in mübarizəsinə gərək mallarıyla gərəksə də canlarıyla böyük dəstək verən Səhabəyi Kiramın bu əxlaqları, İslam tarixi boyunca yaşamış bütün Müsəlmanlar üçün böyük şövq qaynağı olmuşdur. Cəsarətləri, əzm və dayanıqlılıqları, iman qüvvətləri, Allaha və Rəsuluna olan qeydsiz şərtsiz sədaqətləri, ən çətin şərtlər altındaykən belə yalnız Allahın razılığını istəmələrini, Rəsulullahın nəfsini öz nəfslərindən üstün tutmaları, əsrlərdir İslam tarixində şərəflə xatırlanmaqdadır. Səhabələr keçmiş həyatlarını bir an belə düşünmədən arxalarında buraxmış, cəmiyyətin bütün hədə və təzyiqlərinə baxmayaraq Allahın Rəsulunun haqq dininə uyğun gəlmişlər. Onlar Allahın razılığını qazana bilmək üçün hər cür çətinliyi, sevərək gözə almışdılar.
İlk Müsəlmanlar arasında güclü qəbilələrə mənsub kəslər olduğu kimi, müşriklərin köləsi mövqeyində olduqları üçün gücsüz olan kəslər də olurdu. Bu kəslər, Müsəlmanlığı qəbul edib Rəsulullahın yoluna uyğun gəldikləri öyrənildiyində özlərinə hər cür şifahi və hərəkəti hücum, böhtan, əziyyət və işgəncənin edilə biləcəyini çox yaxşı bilirdilər. Ətraflarında da bu vəziyyətin bir çox nümunəsini gördükləri halda Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in çağırışına tərəddüdsüz olaraq uyğun gəlmişlər.
Necə ki bu səbəblə müşrik cəmiyyətin müxtəlif hücumlarıyla qarşılaşmış, ancaq yenə də doğru yoldan heç bir şəkildə ayrılmamışlar. Allaha sığınaraq səbr etmiş və təvəkkül etmişlər. Allahın özlərini təhlükəsizliyə qovuşduracağını ümid edərək imanlarında dayanıqlılıq göstərmişlər.
Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a böyük bir sevgi və sədaqətlə bağlanmış, canlarıyla mallarıyla ONA dəstək olmuşlar. Haqq dinin və gözəl əxlaqın insanlar arasında yayılması üçün böyük bir ixlasla hərəkət etmişlər. Yaşadıqları bu çətinlikləri isə, daim Allahın rəhmətinə vəsilə olacaq bir yol və nemət olaraq xarakterizə etmişlər. De: “Biz Allahın Özü tərəfindən və ya bizim əlimizlə sizi əzaba düçar etməsini gözlədiyimiz halda, siz bizlərə ancaq iki yaxşı işdən (zəfər çalmaqdan və şəhid olmaqdan) birinin gəlməsinimi gözləyirsiniz? Doğrusu, biz də sizinlə birlikdə gözləməkdəyik!” (Tövbə Surəsi, 52) ayəsiylə bildirildiyi kimi, Allah rizasını hədəflədikləri üçün ölümü ya da yaralanmağı belə bir gözəllik olaraq görmüşlər. Allaha və Rəsulullaha olan sevgiləri güclərinə güc qatmış, normal bir insanın göstərə biləcəyi cəsarətin, əzm və şövqün ən çoxunu göstərmişlər.
Bu kəslər Allaha və Rəsuluna uyğun gəlməyə dəvət edildiklərində " Ey Rəbbimiz! Həqiqətən, biz: “Rəbbinizə inanın!” – deyə imana tərəf çağıran bir kimsənin çağırışını eşidib Sənə iman gətirdik. Ey Rəbbimiz! İndi günahlarımızı bizə bağışla, təqsirlərimizdən keç (böyük günahlarımızı bağışla, kiçik günahlarımızın üstünü ört) və canımızı yaxşı əməl sahibləri ilə bir yerdə al !." (Al-İmran Surəsi, 193) ayəsiylə bildirildiyi kimi, imanı tərəddüdsüz olaraq qəbul etmiş və bu sözlərinə sonuna qədər sadiq qalmış kəslərdir. Allahın razılığı, peyğəmbərin sevgisi, onlar üçün dünyanın hər cür nemətindən daha sevimli olmuşdur. Dünya malını, Müsəlmanların dincliyi, rahatlığı və İslamiyyətin yayılması üçün fəda etmiş, özlərindən yana bir mal ehtirasına qapılmamışlar. Bir hədisdə Esad b. Zürarenin, Səhabəyi Kiramın Allaha və Rəsuluna olan bu sədaqət və dayanıqlılığını belə dilə gətirdiyi izah edilməkdədir:
"Ey Allahın Elçisi!.. Allah kimin doğru yolda olmasını istəyirsə və bütün bu işlərin nəticəsində kim xeyri axtarırsa bütün bunlar onlara asan gəlir. Biz hər şeyimizlə sənə razılıq etdik, sənin gətirdiyinə iman etdik, ürəyimizdə yerləşən bacarığı təsdiq etdik. Bu barədə sənə beyət edirik. Rəbbimizə və sənin Rəbbinə beyət edirik. Allah'ın əli əllərimizin üstündədir. Bizim qanlarımız sənin qanının önündədir. Əllərimiz sənin əllərinin altındadır. Biz öz nəfsimizi, uşaqlarımızı və xanımlarımızı nələrdən qorusaq səni də onlardan qoruyarıq. Əgər bu vədləri yerinə yetirsək bunu Allah üçün etmiş olarıq. Bundan dolayı da şakir olarıq. Ey Allah'ın Elçisi! Bu sözlərim səmimiyyətlə deyilmiş sözlərdir. Yardım ancaq Allahdandır."
Hicrətin ikinci ilində Bədir Döyüşünün başlayacağı sırada isə, Müsəlmanların topluluq tərəfindən çox az olduğu və döyüş üçün çox hazırlıqları olmadığı bir vəziyyətdə də Səhabə yenə eyni cəsur və fədakar rəftarı göstərmişdir. "Heç bir xidmət və fədakarlıqdan geri dayanmarıq"53 deyərək, Rəsulullaha bağlılıqlarını bildirən Hz. Əbu Bəkirin və Hz. Ömərin yanında digər səhabələr də çox qərarlı və şövqlü bir rəftar sərgiləmişlər. Rəvayətlərdə Rəsulullahın süvarilərindən olan və Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v)in "min əsgərə əvəz" deyərək təriflədiyi, bir çox işgəncəyə məruz qaldığı halda Allaha sədaqətindən taviz verməyən Mikdad bin Esvədin sözləri belə izah edilməkdədir:
-Ey Allahın Elçisi! Cənabı Haqqın əmrləri nə isə, bizə bildir. Biz, sizə itaət edərik. Yəhudilərin, Hz. Musaya söylədikləri kimi, "Sən, Rəbbinlə birlikdə get də, düşmənlərlə döyüş!.. Biz burada, səni gözləyəcəyik" demirik. Biz hamımız, sənin sağında, solunda, qarşında, arxanda hərb etməyə hazırıq.
Səhabə hər hadisədə " Peyğəmbər möminlərə onların özlərindən daha yaxındır. (Möminlər peyğəmbəri özlərindən çox sevməli, onun hər bir əmrini sözsüz yerinə yetirməlidirlər). Onun övrətləri (möminlərin) analarıdır (heç kəs onlarla evlənə bilməz). Qohumlar (bir-birinə vərəsə olmaq baxımından) Allahın Kitabında möminlərdən və mühacirlərdən daha yaxındırlar. Amma (qohum olmayan) dostlarınıza (vəsiyyətlə) bir yaxşılıq edə (bir irs qoya) bilərsiniz. Bu (hökm) kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmışdır. (İslamın ilk dövrlərində sizə qardaş olanların, birlikdə Mədinəyə hicrət edənlərin bir-birinə vərəsə olmaq ixtiyarı var idi. Sonralar bu hökm ləğv edilib varislər məsələsində üstünlük qohumlara verildi. Qohum olmayan möminlərin bir-birinə vərəsə olması isə yalnız vəsiyyət yolu ilə mümkün hesab edildi)." (Əhzab Surəsi, 6) ayəsiylə bildirilən əxlaqı yaşamış, Allahın Rəsulunu qorumaq üçün öz canlarını ortaya qoymuşlar. Bu əxlaqıyla İslam tarixində şərəflə xatırlanan saleh möminlərdən biri də Səmmas b. Osman əl Mahzumidir. Semmas b. Osman, Uhud Savaşı əsnasında Peyğəmbərimiz (s.ə.v)ı arxadan vurmağa çalışan bir kimsənin önünə atılaraq özünü Rəsulullaha sipər etmiş və aldığı ağır yara ilə şəhid olmuşdur.
Əshab-ı kiramdan, Allaha olan qəti imanları, Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a olan dərin sevgiləri və sədaqətləri səbəbiylə eyni əxlaqı göstərmiş daha bir çox səhabə vardır. Bu kəslərdən bəziləri özlərini Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a sipər edərək şəhid olmuş, bəziləri də bu uğurda ağır yaralar almışdır, ancaq o ağır şərtlər altında da yenə özlərindən əvvəl düşündükləri Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in təhlükəsizliyi və qorunması olmuşdur.
Hz. Əbubəkr və Hz. Osmanın ardından Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a tabe olaraq, ilk Müsəlmanlardan olma şərəfinə çatan və bundan ötəri işgəncəyə düşən Talha bin Ubeydullah da Uhud Döyüşündə Rəsulullahı qoruya bilmək üçün böyük qəhrəmanlıqlar göstərən səhabələrdəndir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in yanında olan bütün səhabələrin şəhid olmasıyla birlikdə Rəsulullahın yanında ONU qoruya biləcək tək adam Talha bin Ubeydullah qalmışdır. Bir çox qılınc zərbəsi almasına baxmayaraq böyük bir cəsarətlə döyüşməyə və Rəsulullahı qorumağa davam etmişdir.
Malik bin Zübeyr adındakı çox iti bir nişançının Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a atdığı oxlara qarşı qoya bilmək üçün oxlara əlini tutan Talha bin Ubeydullahın əli parçalanmış və barmaqları buna görə çolaq qalmışdır. Bu döyüşdə səksənə yaxın yara aldığı, dərhal hər yeri qılınc, mizraq və ox zərbələriylə yaralandığı halda Rəsulullahın yanından ayrılmamış, ONU qorumağa çalışmışdır. Hz. Əbu Bəkir və Sad bin Əbi Vakkas, Rəsulu Əkrəm Əfəndimiz (s.ə.v)in yanına yetişdiyi sırada qan itkisindən huşunu itirən Talha bin Ubeydullahın ayılar ayılmaz soruşduğu ilk sual isə özünə deyil, yenə Rəsulullaha istiqamətli olmuşdur. Bu hadisə rəvayətlərdə belə izah edilməkdədir:
Sevimli Peyğəmbərimiz (s.ə.v), Hz. Əbu Bəkirə, dərhal Hz. Talhaya köməyə qaçmasını əmr etdilər. Əbu Bəkri Sıddiq, Hz. Talhanın ayılması üçün mübarək yüzünə su səpdi. Talha bin Ubeydullah Həzrətləri ayılar ayılmaz;
- Ya Eba Bəkir! Rəsulullah necə?
- Resululah yaxşıdır. Məni O göndərdi.
- Allahu Təalaya sonsuz şükrlər olsun. O sağ olduqdan sonra hər müsibət heçdir.
Görüldüyü kimi Səhabəyi Kiram, Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a özlərini sipər edib belə mübarək bir insanı qoruma şərəfinə çata bilmək üçün bir-birləriylə yarışacaq qədər böyük bir ixlas və səmimiyyətlə hərəkət etmişlər. Allah, onların bu ixlaslı rəftarlarını tarix boyunca yaşamış olan bütün Müsəlmanlar üçün bir şövq qaynağı etmişdir. Onların o dövrün çox çətin şərtləri altında verdikləri xalisanə mübarizə, yaşadıqları dərin iman coşğusu və sədaqət, Allaha olan sevgiləri, Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a olan sevgiləri Allahın icazəsiylə İslamiyyətin qısa müddətdə bütün dünyaya yayılmasına və insanların geniş kütlələr halında haqq dinə girməsinə vəsilə olmuşdur.
Səhabəyi Kiramın həyatına baxdığımızda ölümə ən çox yaxınlaşdıqları, ən çətin və ən kritik anlarda belə, Talha bin Ubeydullah kimi, hər birinin əvvəl özlərini deyil, başda Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in, digər Müsəlmanların və İslamın mənfəətlərini düşündüklərini görərik. Ölüm döşəyindəykən belə soruşduqları, maraqlandıqları öz vəziyyətləri deyil, həmişə Rəsulullahın güvəndə olub olmadığı, Müsəlmanların nə vəziyyətdə olduğu, zəfər qazanılıb qazanılmadığıdır. Onları sevindirən də yenə bunlara dair xeyirli xəbərlərdir.
Bu əxlaqın ən gözəl nümunələrindən bir başqasını da Səhabəyi Kiramın komandirlərindən Numan bin Mukarrin əl-Muzəninin həyatında görmək mümkündür. Rəsulullah ilə birgə Məkkənin fəthinə və Huneyn Döyüşünə qatılmış olan Numan bin Mukarrin, Hz. Ömərin əmriylə İran üzərinə təşkil etdiyi səfərdə şəhid olmuşdur. Ancaq ölmək üzrəykən belə əsl düşündüyü öz vəziyyəti deyil, Müsəlmanların təhlükəsizliyi və müvəffəqiyyəti olmuşdur. Özüylə maraqlanmamasını, bunun yerinə döyüşə davam edilməsini söyləyəcək qədər cəsur və fədakar davranan Numan bin Mukarrinin bu əxlaqı rəvayətlərdə belə izah edilməkdədir:
Numan bin Mukarrin atına minib, əsgəri gəzdi. Hər bayrağın yanında dayanıb, onları hərbə təşviq edib, coşdurdu. Sonra dedi ki: Mən belə olsam, biri şəhid düşsə, kimsə onun yanında toplanmasın. Heç kim hücumdan geri dayanmasın! dedi.
Çətin bir döyüş oldu. İslam ordusunun komandiri Numan bin Mukarrin yerə düşmüşdü: Üzərimə bir paltar örtün, gözləmədən düşmənin üzərinə hücumunuz, bu halım sizi qorxudub, boşaltmasın, buyurdu.
"Numan bin Mukarrin yaralanıb düşüncə, yanına gəldim. Kimsə, kimsə ilə əylənməsin, velev ki mən belə olsam, sözünü xatırlayınca orada gözləmədim. İran ordusu məğlubiyyətə düşmüşdü. Döyüş bitmişdi. Numan bin Mukarrinin yanına getdim, vəfat etmək üzrə idi. Mənə soruşdu:
Müsəlmanlar nə etdilər?
Allahu Təala zəfəri nəsib etdi.
Əlhəmdülillah!
Numan bin Mukarrin bundan sonra kəlmeyi-şəhadət gətirib şəhid oldu.
Səhabəyi Kiramda görülən üstün fədakarlıq nümunələrindən bir başqası isə hələ uşaq yaşda olmaları ya da yaşlılıq səbəbiylə son dərəcə gücsüz olan səhabələrin də, Allah sevgiləri, imanlarının şövqü və Rəsulullaha olan sədaqətləri səbəbiylə Peyğəmbərimiz (s.ə.v) ilə birlikdə döyüşə çıxmaq istəmiş olmalarıdır. Yaşının kiçik olması səbəbiylə Bədir Döyüşünə qatıla bilməmiş olan Əbu Səidi Hudri, Uhud Döyüşünə gedə bilmək üçün Peyğəmbərimiz (s.ə.v)dən icazə istəmiş, ancaq Rəsulullahın təlimatı üzərinə özü kimi yaşca kiçik olanlarla birlikdə Mədinədə qalmışdır. 57
Abdullah bin Zübeyr isə hələ on iki yaşlarındaykən Yərmuk Döyüşünə, bundan dörd il sonra isə Misirin fəthinə qatılaraq kiçik yaşda göstərdiyi şövq və cəsarətiylə bütün Müsəlmanlara nümunə olmuşdur. 58 Eyni şəkildə həm yaşca çox irəli həm də ayağı şikəst olan Əmr. b. Cemuh da imanın coşğusu və Allahın razılığını qazanma arzusuyla Peyğəmbərimiz (s.ə.v)dan Uhud Döyüşünə qatılmaq üçün icazə istəmiş və bu döyüşdə şəhid düşmüşdür. 59 Rəsulullah vəfat edənə qədər onunla, ardından Hz. Əbubəkr və sonra da Hz. Ömər vəfat edənə qədər də onlarla birlikdə döyüşən Əbu Talha isə irəliləyən yaşına baxmayaraq Müsəlmanlarla birlikdə bir dəfə daha döyüşə çıxmaqda israr etmiş və çıxdığı bu döyüşdə dənizdə ikən şəhid düşmüşdür. 60 Görüldüyü kimi bütün ömürlərini Allahın razılığını qazanmaq üçün səy göstərərək keçirən bu mübarək kəslər də, imanın şövqüylə yaşlılıqlarında belə eyni şəkildə döyüşəcək fiziki gücü özlərində tapa bilmişlər.
Uşaqlar və yaşlıların yanında, Peyğəmbərimiz (s.ə.v) dövründə ixlas, cəsarət və fədakarlıqlarıyla önə çıxan bir başqa seqment isə salehə möminə qadınlar olmuşdur. Bu nümunə qadınlardan biri Ümmi Ümare Nesibe binti Kabdır. Qazilərə su paylamaq və yaralarını sarmaq vəzifəsiylə qatıldığı Uhud Döyüşünün şiddətli bir anında, Rəsulullaha hücum edən bir kimsəyə qarşı fədakarca bir mübarizə vermişdir.
"Özlərini, xanımlarını və uşaqlarını qoruduqları kimi Allah Rəsulunu da qoruyacaqlarına" dair Akabədə Allahın Rəsuluna beyət edən Nesibe binti Kab, döyüşün bir anda Müsəlmanların əleyhinə çevrildiyini və düşmənlərin Allahın Rəsulunun etrafında sıxlaşdığını görmüş və qılınca sarılaraq Peyğəmbərimiz (s.ə.v)ı qorumağa çalışmışdır. Digər səhabələrlə birlikdə Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in ətrafını çevirərək bədənlərinə ona qalxan edən kəslərdən biri olan Nesibe binti Kab, bir çox yerindən yaralanmışdır. 61
Özlərindən, tayfalarından, qohumlarından əvvəl daim Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in təhlükəsizliyini düşünən nümunə Müsəlmanlardan biri də İkrimə bin Əbu Cəhildir. Müsəlmanlara olan kin və düşmənliyiylə bilinən Əbu Cəhilin oğlu olan İkrimə bin Əbu Cəhil, Hz. Əbubəkrin xilafəti dövründə Bizanslılara qarşı edilən Yərmuk Savaşına qatılmışdır. Zəfərlə nəticələnən döyüşün sonunda ağır yaralanan Əl Həris İbni Hişam, Süheyl b. Əmr və İkrimı İbni Əbu Cəhilin bir-birlərinə göstərdikləri fədakar rəftar belə rəvayət edilməkdədir:
Yərmuk Döyüşündə, Həris b. Hişam, İkrimə b. Əbu Cəhil və Süheyl b. Əmr ağır yaralar alaraq yerə düşdülər. Həris b. Hişam içmək üçün su istədi. Əsgərlərdən biri ona su apardı. İkrimənin özünə baxdığını görüncə "Bu suyu İkriməyə apar" dedi. İkrimə suyu alarkən, Süheylin özünə baxdığını gördü, suyu içməyərək "Bunu apar Süheylə ver" dedi. Lakin su Süheylə çatmadan Süheyl öldü. Bunun üzərinə su aparan İkriməyə qaçdı. Lakin İkrimədə ölmüşdü. Dərhal Hərisin yanına qaçdı. Hərisdə ölmüşdü. 62
Görüldüyü kimi səhabələr ölmək üzərəykən və bəlkə də köməyə ən möhtac olduqları anda belə, özlərinin deyil Müsəlman qardaşlarının nəfsinə önəm vermişlər. Şübhəsiz beləsinə bir fədakarlıq əxlaqını yaşaya bilmələri Allaha və axirətə qəti inanmalarından, Allaha könüldən təslim olmuş olmalarından qaynaqlanmaqdadır.
Səhabələr yaşadıqları çətinliklərdən ötəri heç bir zaman yorqunluğa qapılmamış, son dərəcə məqbul görünən vəziyyətlərdə belə, öz ehtiyaclarını, çətinliklərini Allah yolunda mübarizədən geri qalmaq üçün bəhanə etməmişlər. Hər vaxt üçün edə biləcəklərinin ən çoxuna talib olmuş, canlarıyla və mallarıyla güclərinin ən son nöqtəsinə qədər əzm və dayanıqlılıq göstərmişlər. Bu əxlaqın ən gözəl nümunələrindən birini Zeyd b. Suhvanın həyatında görmək mümkündür. Müsəlmanların 600 şəhid verdikləri Kadisiyedə döyüşərkən yaralanan və tək qolunu itirən Zeyd b. Suhvanın da bu halıyla döyüşməyə davam etməsi dərin imanından qaynaqlanmaqdadır. 63 İlba b. Cahş əl-İcli də yenə bənzərsiz fədakarlıq nümunələri sərgiləyən səhabələrdəndir. Kadisiye Savaşında var gücü ilə vuruşan İlba b. Cahş, aldığı ağır bir zərbəylə yaralanmış, ancaq bu vəziyyətinə baxmayaraq yarasını qucaqlayaraq döyüşməyə davam etmiş, eyni döyüşdə şəhid olaraq həyatını itirmişdir. 64
Normal şərtlərdə , yaralanan bir adam öz canına gələn zərəri kompensasiya etmək və daha çox zərərə düşmədən canını qurtarmaq üçün çalışar. Ancaq Səhabəyi Kiram bunun tam tərsinə hərəkət etmişdir; canlarına gələn zərərin özləri üçün böyük bir xeyr olduğunu bilmələrindən ötəri, bu vəziyyəti coşğuyla qarşılamış, Allah rizası üçün heç düşünmədən daha çoxuna talib olmuşlar. Yaralı olaraq döyüşməyə davam etdiklərində asanlıqla ölümlə qarşılaşa biləcəklərini bildikləri halda, ölümü bir gözəllik olaraq gördükləri və şəhidlik mərtəbəsinə çata bilməyi canı könüldən arzu etdikləri üçün heç bir tərəddüdə qapılmamış, şövqlə mübarizəyə davam etmişlər.
Bu əxlaq Zadır Rika' Savaşında Peyğəmbərimiz (s.ə.v) ilə birlikdə döyüşən səhabələrdən Əbu Musa əl-Əşaridə də ən gözəl şəkildə təcəlli etmişdir. Rəvayətlərdə Əbu Musa əl-Əşarinin bu cəsarəti və fədakar əxlaqı belə izah edilməkdədir:
Əbu Musa əl-Əşari belə rəvayət edir: Peyğəmbərlə birlikdə döyüşə çıxdıq. Altı adamdıq. Bizim bir dəvəmiz vardı. Ona sıra ilə minirdik. Ayaqlarımız deşildi. Mənim hər iki ayağım həm şişdi, həm də dırnaqlarım düşdü. Buna görə ayaqlarımıza parçalar (bez parçaları) bağlayırdıq.O səfərə bundan dolayı "Zatur Rika" (Çınqıllar Hərbi, Ayağı Sarğılılar Hərbi) deyilmişdir. 65
Uhud Döyüşündə Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in yanından ayrılmayaraq hücum edənlərə etiraz edən, bir tərəfdən də Müsəlmanların bayrağını daşıyan Musab bin Umeyrin fədakarlıqdakı dayanıqlılığı da Müsəlmanlar üçün əhəmiyyətli bir nümunədir. Musab bin Umeyr bu döyüşdə bir qılınc zərbəsiylə sağ qolunu itirməsinin ardından bayrağı sol qoluna almış, ikinci bir qılınc yarasıyla sol qolunu da itirincə bu halıyla özünü Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a sipər etmişdir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v)i qoruyarkən bədəninə batan bir mizraq ilə isə şəhid olmuşdur.
Katadə b. Numan səhabələrin Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a olan sevgilərini və fədakar əxlaqlarını belə izah etməkdədir:
Hz. Peyğəmbərə bir yay hədiyyə edilmişdi. O da Uhud günü bu yayı mənə verdi. Mən Hz. Peyğəmbərin yanında işə yaramaz hala gələnə qədər onunla ox atdım. Sonra da gün boyunca özümü Hz. Peyğəmbərə gələcək olan oxlara qarşı sipər etdim. Ona atılan ox daha yerini tapmadan qarşısında məni tapırdı. Ox atacaq bir yay da tapa bilməmişdim. Nəhayət bir ox gələrək gözlərimdən birini çıxardı. ..66 Uhud günündə Hz. Peyğəmbərin üzünü mən öz üzümlə, kürəyini isə Əbu Dücanə Simak b. Hareşe əl-Ənsarı öz kürəyiylə qoruyurdu. O gün Əbu Dücanənin kürəyinə bir çox ox batmışdı. 67
Ibni İshakdan nəql edilən bir rəvayətdə isə Müsəlmanların Allahın razılığını qazanma arzusundakı bu şövq və fədakarlıqlarına dair belə bir nümunə iştirak etməkdədir:
Mən Uhud Döyüşündə oldum. Qardaşım da vardı. İkimiz də yaralı olaraq döyüşdən çıxdıq. Hz. Peyğəmbərin xəbərçisi "Düşmənin arxasından gediləcək" sözünü elan etdiyində qardaşıma "Peyğəmbərlə birlikdə bir səfərdə iştirakı qaçırmayaq" dedim. Allaha and içərəm, minəcək heyvanımız da yox idi və ikimiz də ağır yaralıydıq. Rəsulullah ilə birgə yola çıxdıq. Lakin mənim yaram qardaşımınkından yüngül idi. O yerə düşdüyündə onu bir az kürəyinə alar aparardım, bir az da gedərdi. Bu Müsəlmanların çatdığı nöqtəyə çatana qədər belə davam etdi. 68
Quranda Səhabəyi Kiram kimi Allahın razılığı üçün hər cür fədakarlığı gözə alan səmimi Müsəlmanların cənnətlə müjdələnildikləri belə bildirilməkdədir:
“Rəbbi də onların dualarını qəbul edərək cavab verdi: “İstər kişi, istərsə də qadın olsun, Mən heç birinizin əməlini puça çıxarmaram. Siz (hamınız) bir-birinizdənsiniz (dində kişi, qadın eynidir). Hicrət edənlərin (Məkkədən Mədinəyə öz dinini qorumaq məqsədilə köçənlərin), öz yurdlarından çıxarılanların, Mənim yolumda əziyyətə düçar olanların, vuruşanların və öldürülənlərin günahlarının üstünü Allahdan bir mükafat olaraq, əlbəttə, örtəcək və onları (ağacları) altından çaylar axan cənnətlərə daxil edəcəyəm. Ən yaxşı mükafat Allah yanındadır!” (Al-İmran Surəsi, 195)
Səhabənin İnfaqdakı Fədakarlıqları
Səhabəyi Kiramın həyatı bir çox baxımdan çətinliklərlə keçmişdir. Müşrik və ənənələrinə son dərəcə bağlı bir cəmiyyətdə Müsəlmanlığı ilk qəbul edən kəslər olmaları, bir anda bütün müşrik cəmiyyətinin düşmənliyini qazanmalarına səbəb olmuşdur. Öz batil dinlərinin zərər görəcəyi düşüncəsiylə hərəkət edən bu müşrik cəmiyyət, hər nə bahasına olursa olsun iman edənləri yollarından çevirmək, təsirsiz hala gətirmək və hətta yox etmək üçün əllərindən gələn hər şeyi etmişlər.
Səhabəyi Kiram bu dövrdə cəmiyyətin mənəvi təzyiqinin yanında, hər cür əziyyət, işgəncə və günahlandırmaqla da qarşı-qarşıya qalmışdır. Həyatlarının böyük hissəsini ölüm hədələməsi altında keçirmiş, Quranda bildirildiyi kimi şiddətli bir qorxu, aclıq və təzyiqlərlə mübarizə etmək məcburiyyətində qalmışlar. İllər sürən bir tətbiqlə Müsəlmanlarla ediləcək olan hər cür alış, satış və ticarət əlaqələrinin kəsilməsi, Müsəlman olan kəslərin ailələri və qəbilələri tərəfindən yurdlarından çıxarılmalarına gətirib çıxarmışdır. Səhabələr çox vaxt yeməyə heç bir şey tapa bilməyəcək qədər ciddi ölçülərdə bir aclığa, susuzluğa, soyuğa və bunların gətirib çıxardığı xəstəliklərə qarşı mübarizə etmək məcburiyyətində qalmışlar. Ancaq Allahın "Əlbəttə, Biz sizi bir az qorxu, bir az aclıq, bir az da mal, can (övlad) və məhsul qıtlığı ilə imtahan edərik. (Ya Rəsulum! Belə imtahanlara) səbr edən şəxslərə müjdə ver!." (Bəqərə Surəsi, 155) ayəsiylə bildirdiyi üzrə, yaşadıqlarının dünya həyatındakı imtahanın bir parçası olduğunu, gözəl bir səbir ilə təvəkkül etdikləri təqdirdə Allahın razılığını qazanacaqlarını bilərək bütün bunlara şövq, cəsarət və mətanətlə dayanmışlar. Böyük bir-birlik və həmrəylik ruhu içərisində hərəkət etmiş, əllərindəki bütün imkanları istifadə edərək Allahın icazəsiylə bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmişlər.
Allahın razılığını qazana bilmək üçün mallarını və canlarını heç düşünmədən fəda etməyə hazır olan səhabələr bu dövrdə infak mövzusunda da böyük fədakarlıq nümunələri göstərmişlər. Allaha və axirətə qəti bir imanla inanmış olmalarından ötəri, infak etməyi heç bir zaman özləri üçün bir itkin olaraq görməmiş; tam əksinə bunu Allahın sevgisini, yaxınlığını qazana biləcəkləri əhəmiyyətli bir fürsət olaraq qiymətləndirmişlər. Allahın Quranda "(Ey insanlar!) Sizə nə olub ki, (mal-dövlətinizi) Allah yolunda xərcləmirsiniz? Halbuki göylərin və yerin mirası (bütün sərvəti, eləcə də siz öləndən sonra qoyub gedəcəyiniz malın hamısı) ancaq Allahındır. Sizlərdən (mal-dövlətini) fəthdən (Məkkənin fəthindən) əvvəl (Allah yolunda) sərf edənlər və (müşriklərə qarşı) vuruşanlar (başqaları ilə) eyni deyillər. Onlar (mallarını Allah yolunda) fəthdən sonra sərf edib döyüşənlərdən dərəcə etibarilə daha üstündürlər. Bununla belə, Allah onların hamısına (həm birincilərə, həm də ikincilərə) ən gözəl mükafat (Cənnət) vəd buyurmuşdur. Allah sizin nə etdiklərinizdən xəbərdardır!" (Hədid Surəsi, 10) ayəsiylə bildirdiyi kimi, çətinlik anında mallarından fədakarlıq etmələrinin Allah Qatındakı dəyərini bilərək hərəkət etmişlər.
Bir ayədə kəsilən qurbanlar üçün "Onların nə əti, nə də qanı, əlbəttə, Allaha çatmaz. Allaha çatacaq olan yalnız sizin təqvanızdır (səmimi-qəlbdən etdiyiniz ibadətdir). Allah sizi doğru yola yönəltdiyi (sizə həccin əməllərini göstərdiyi) üçün Onu (layiqincə) uca tutasınız deyə, bunları sizə belə ram etdi. (Ey Muhəmməd!) Ehsan edənlərə (Cənnətlə) müjdə ver!" (Həcc Surəsi, 37) ayəsiylə bildirildiyi kimi, infak mövzusunda da Allah Qatında əsl əhəmiyyətli olan adamın təqvası və xalis niyyətidir. Bolluq içərisində olan bir insan infak edəcək çox çox imkan tapa bilərkən, darlıq içərisindəki bir kimsənin imkanları çox daha məhdud ola bilər. Amma əgər niyyəti xalis isə, az infak imkanı tapan adam da Allah Qatında çox gözəl bir qarşılıq ala bilər. Çünki axirətdə alınacaq olan qarşılıq, edilən infakın miqdarıyla deyil, kəslərin ixlaslarıyla əlaqəlidir.
Peyğəmbərimiz (s.ə.v) dövründə səhabələrin bu mövzudakı səylərinə baxıldığında da, Allah yolunda infak etdikləri şeyin miqdarı ya da mahiyyətindən çox ixlasları diqqət çəkməkdədir. Səhabələrin hər biri " Hər kəsin (hər ümmətin) üz tutduğu bir qibləsi vardır. (Ey müsəlmanlar!) Yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın! Harada olursunuzsa olun, Allah sizi (qiyamətdə) bir yerə toplayacaqdır. Həqiqətən, Allah hər şeyə qadirdir!” (Bəqərə Surəsi, 148) ayəsiylə ifadə edildiyi kimi, bütün imkanlarıyla İslamiyyətin yayılması üçün çalışmışlar.
İnkar edənlərin, Müsəlmanlara böyük əziyyət etdikləri, möminlərin aclıq, susuzluq, soyuq, xəstəlik, qorxu, hər cür hədələmə, təzyiq və işgəncə riski altında yaşadıqları bu dövrdə İslamın yayılması səbəbiylə çox böyük bir əzm və dayanıqlılıq göstərmişlər. Kimiləri bağını, bağçasını, su quyusunu; kimisi evini, yeməyini, kimisi də malını infak edərək Müsəlmanlara dəstək olmağa çalışmışdır. Əvvəlki hissədə Peyğəmbərimiz (s.ə.v)ı qorumaq üçün əlini sipər etdiyindən bəhs etdiyimiz Hz. Talha da bu mövzuda nümunə bir rəftar sərgiləmişdir. Müsəlmanların ən ehtiyac duyduqları dövrlərdən birində əlindəki imkanlarla bir quyu almış və bunu möminlərin istifadəsinə təqdim etmişdir. Rəvayətlərdə Hz. Talha bin Ubeydullahın infak mövzusundakı üstün əxlaqı və göstərdiyi fədakarlıqlar belə izah edilməkdədir:
Hz. Talha, Zəng-Quruda Döyüşündə Müsəlmanların susuz qalmaması üçün quyu alıb onu möminlərə vermişdir. O zaman quyu almaq və infak etmək çox böyük comərdlik idi. Zü'l-Usra səfərində isə döyüşə qatılanları tək başına doyurmuşdur. Gündəlik gəliri min qızıl idi. Yetimləri saxlayar, kasıbların ehtiyaclarını görər, biçarələrə kömək edər. Möhtac olanlara pul verərdi. Teymoğullarının bütün möhtacları, onun hizməti altında idi. Hz. Talha, bunların dullarını evləndirər, borclularının borclarını ödəyərdi. 69
Mədinənin ən varlı ailələrindən birinə mənsub olan və sahib olduğu hər şeyi Allahın razılığını qazana bilmək üçün fəda edən Hz. Əbu Talha da eyni üstün əxlaqı göstərən səhabələrdəndir. Hz. Əbu Talhanın infak mövzusunda göstərdiyi fədakarlıq isə belə rəvayət edilməkdədir:
Əbu Talha, Mədinədə xurmalıq mal cəhətdən Ənsarın ən zəngini idi. Özü tərəfindən mallarının ən sevimlisi də "Beyruha" (deyilən bostanı) idi. Beyruha, Məscidi Nəbəvi qarşısında idi. Rəsulullah (s.ə.v) də Beyruhaya girər və onun içindəki gözəl sudan içərdi. Ənəs (r.a.) demişdir ki: “(Ey möminlər! Malınızın sevdiyiniz qisimindən tasadduk etmədikcə tam mənasıyla xeyirə, Allahın razılığına nail ola bilməzsiniz” ayəsi nazil olunca, Əbu Talha doğrudan Rəsulullah (s.ə.v) yanına gəlib demişdir ki:
-Ya Rəsulullah! Allah Təbarəkə və Təala: (Ey möminlər! Malınızın sevdiyiniz qisimindən Allah rizası üçün infak etmədikcə tam mənasıyla xeyirə, Allahın razılığına nail ola bilməzsiniz!) buyurur. Malımın mənə ən sevimli olanı "Beyruha"dır. Beyruha' Allah üçün sədəqədir. Bu sədəqənin xeyirini və Allahu Təala Qatında bostanımın axirətdəki görünüşünü ümid edirəm. Ya Rəsulullah! Bu bostanımı Allahu Təalanın sənə göstərdiyi uyğun olan şəkildə, Allahın razı olacağı istiqamətdə istifadə et! 70
Comərd əxlaqıyla önə çıxan səhabələrdən bir başqası da, Mədinəyə hicrət etdiyində yeddi ay Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v)i evində qonaq etmiş olan Sad bin Ubadədir. "Allahım mənə comərdlik edə biləcəyim mal ver" deyərək dua etdiyi bildirilən Sad bin Ubadənin fədakarlıqları rəvayətlərdə belə izah edilməkdədir:
Sad bin Ubadə, qıtlıq və quraqlıq illərində xalqa yemək təmin edər, yolda qalanlara kömək edər, qonaqları ən gözəl şəkildə qarşılayar, müsibət və ehtiyac zamanlarında kömək edər, qəbilələrin yurdlarına çatmasına kömək edərdi.
627 ilində baş verən Gared səfərində, orduya ərzaq olaraq on dəvə yükü xurma, Xəndək Döyüşündən dərhal sonra edilən Bəni Kurayza qəzasında bütün orduya yemək vermişdir.
Sad bin Ubadənin qala şəklində bir evi vardı. Burada hər gün Əshabı Kiram içində Əshabı Suffa deyilən kimsəsiz, yoxsul Müsəlmanlardan hər gün 80 adama yemək və içəcək verərdi. Hz. Sad bin Ubadə ayrıca Mədinədə "Sikayəsi al-Sad" adını verdiyi bir quyu açdırmış və bu su quyusunu Müsəlmanların istifadəsinə təqdim etmişdir.
Ərəb qəbilələri içində ənsardan olan Evs və Hazrəc qəbilələrinin ən irəli gələnlərindən olan Sad bin Ubadə və Sad bin Muazın İslama çox böyük xidmətləri olmuşdur. Hər ikisinin də İslamiyyətə xidmətləri və Müsəlmanlar üçün göstərdikləri fədakarlıqları, ağılları çaşdıracaq dərəcədə idi. Mallarıyla, canlarıyla ən çoxuyla çox xidmət etmiş, bu uğurda fəda etmədikləri heç bir şeyləri qalmamışdı. Ənsar arasında ən qabaqda gələn səhabələrdən biri olan Sad bin Ubadə daim İslamiyyətə xidmət etmiş, Mədinəli Müsəlmanları İslam dini üçün fədakarlıq və xidmət etməyə təşviq etmişdir. 71
O dövrdə Məkkənin ən zəngin və ən söz sahibi ailələrindən birinə mənsub olan və Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in təbliğinə uyğun gələn ilk Müsəlmanlardan biri olan Ərkam b. Əbil Ərkam isə, ilk Müsəlmanların böyük hədələmə və təzyiq altında olduqları; ən yaxın qohumlarından belə əziyyət gördükləri, ibadətlərini gizlicə yerinə yetirdikləri bir dövrdə, Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a, evini Müsəlmanların xidmətinə açdığını bildirmişdir. Hz. Ərkamın Kəbəyi Muazzamanın qərb tərəflərindəki bu evi, Müsəlmanlar üçün çox böyük bir nemət olmuşdur. Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v) və o dövrdə ədədləri 10-15i keçməyən möminlər bura yerləşmiş; bu ev vəsiləsiylə ibadətlərini rahatlıqla yerinə yetirə bilmə və İslamiyyətin yayılması üçün çalışa bilmə imkanı tapmışlar. Üç ilə qədər qaldıqları bu evdə edilən təbliğlər, bir çox adamın İslamiyyəti qəbul etməsinə vəsilə olmuş, Ərkam b. Əbil Ərkamın evi İslam tarixində çox əhəmiyyətli bir rol oynamışdır. İlk Müsəlmanlar özlərinə edilən əziyyət və işgəncələrdən xilas olmaq üçün bu evə sığınmış, Hz. Ömərin qatılmasıyla 40 adam olana qədər Səhabəyi Kiram burada qalmışlar. 72 O dövrdə Müsəlmanların necə çətin şərtlər altında olduqları düşünüləcək olunsa, Ərkam b. Əbil Ərkamın bu rəftarının əhəmiyyəti çox daha yaxşı aydın ola biləcək.
İslam tarixində, Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a olan sevgisi və sədaqətiylə, şərəflə xatırlanan səhabələrdən bir başqası isə Hz. Əbubəkrdir. Hz. Əbubəkr, göstərdiyi bir çox üstün əxlaq xüsusiyyətinin yanında infak mövzusundakı ixlasıyla da Müsəlmanlar üçün gözəl bir nümunə olmuşdur. Tarixi qaynaqlarda Hz. Əbubəkrin, Müsəlmanların güclənməsi və İslamiyyətin yayılması üçün, bəlkə də dəstəyə ən çox ehtiyac olan bu dövrdə sahib olduğu bütün malını böyük bir şövq və istəklə infak etdiyi, hətta ilk sədəqəni Hz. Əbubəkrin infak etdiyi izah edilməkdədir:
Hz. Əbubəkr, barış zamanlarında və səfərdə Rəsulullahdan heç ayrılmadı. Ona hər vaxt yoldaşlıq etdi. Hər vaxt, malını, canını fəda etməyə hazır halda yanında gözləyərdi. Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v)in ilk xəlifəsi olan Əbubəkr dini qüvvətləndirmək üçün malını verməkdə, düşmənə qarşı mübarizə etməkdə, həmişə qabaqda olmuşdur. Təbuk Döyüşündə, Rəsulullah, hər kəsin kömək etməsini əmr buyurunca, hər kəs malının bir qisimini gətirib verdi. Sonra Hz. Əbu Bəkir də malını gətirib təslim etdi. Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v) Hz. Əbu Bəkirə dönüb soruşdu:
- Ya Əbubəkr, sən evinə nə buraxdın?
- Ya Rəsulullah, evimə bir şey buraxmadım. Hamısını bura gətirdim. Onlara Allah və Rəsulunu buraxdım.
Hz. Peyğəmbər malının yarısını gətirib verən Hz. Ömərə də "Ailənə bir şey buraxdınmı?" deyə soruşdu. O isə "Bəli malımın yarısını gətirdim; digər yarısını isə onlara buraxdım" dedi. Sonra Hz. Əbubəkrin malının hamısını gətirdiyini eşidincə də "Onunla yarışdığımız bütün xeyr işlərində o məni keçmişdir" dedi. 73
Əshab-ı kiramın ən zənginlərindən olduğu halda, mala qarşı heç bir sevgisi olmayan Əbdürrəhman bin Avf da gözəl əxlaqıyla İslam tarixinə keçmişdir. Əbdürrəhman bin Avf dünya həyatında sərvət və mal sahibi olmağa əhəmiyyət verməmiş, Müsəlman olaraq yaşamağı hər şeyin üstündə tutmuş səhabələrdəndir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) ilə birlikdə bütün döyüşlərə qatılan Əbdürrəhman bin Avf, Allah yolunda çox çox mal infak etmiş, Uhud Döyüşü əsirlərini azad etdirmiş və hər birinə yüksək miqdarda qızıl paylamışdır. Təbuk Səfərində yenə çox çox miqdarda at və yüklü dəvə vermişdir. 74 Əbdürrəhman bin Avfın Təbuk Döyüşündə infak mövzusunda göstərdiyi fədakarlıqlar, İbn Abbasdan belə rəvayət edilməkdədir:
İbn Abbas belə izah edir: Taifdən dönüşündən altı ay sonra Hz. Peyğəmbərin yanına getdim. Allahu Təala ONA, Təbuk Döyüşünü əmr etdi, bu, Hicazda istiliyin ən şiddətli olduğu bir zamana rast gəlirdi. Münafiqlərin sayı çox idi. Dahası o sırada Suffe səhabələri də bir xeyli artmışdı. Bunlar məscidə bitişik bir evdə qalırdılar. Hz. Peyğəmbərin və digər möminlərin verdikləri sədəqələrlə dolanırdılar. Döyüş çıxdığında Müsəlmanlar onları öz aralarında paylaşardılar. Müsəlmanlardan vəziyyəti yaxşı olanlar ya onlardan birinin döyüş təchizatını ya da içlərindən dörd adamın yemək ehtiyacını üzərinə agötürərdi. Sonra da birlikdə döyüşə gedərdilər. Hz. Peyğəmbər bu döyüşdə də Müsəlmanlara mallarını Allah yolunda və ONun razılığı üçün xərcləmələrini əmr etdi. Onlar da bu əmrə uyğun gələrək Allahın razılığını qazana bilmək üçün mallarını infak etdilər. Kasıb Müsəlmanlardan bir qisiminə minik təmin edilə bildi; ancaq bəziləri də piyada qaldı. O gün Əbdürrəhman bin Avf ikiyüz ukiyyə (1 ukiyyə 40 dirhəm dəyərində bir ağırlıq ölçüsüdür) pul köməyində oldu. Bu o gün Müsəlmanların vermiş olduqları sədəqələrin ən böyüyü idi. Hz. Peyğəmbər, Əbdürrəhmana "Ailən üçün bir şey buraxdınmı?" deyə soruşdu. O da "bəli infak etdiyimdən daha çoxunu buraxdım" dedi. Hz. Peyğəmbər "Yaxşı onlara nə buraxdın?" deyə soruşduğunda Əbdürrəhman "Allah və Rəsulunun vəd etdiyi ruzi və xeyiri buraxdım" dedi. 75
Rəsulu Əkrəm Əfəndimizin Təbuk Səfərindəki bu çağırışına bütün səhabələr kimi Hz. Osman da ən gözəl şəkildə cavab vermişdir. Hz. Osman ordunun üçdə birini təchiz etmiş, beləcə hər kəsdən çox daha çox infakta olmuşdur. Onun köməyindən sonra ordunun heç bir ehtiyacının qalmadığı rəvayət edilməkdədir. 76
Mədinədə qıtlıq olduğu bir dövrdə isə Hz. Osmanın Şamdan gələn yüz dəvə yükü buğda karvanını Əshab-ı kiram üçün satın aldığı daha sonra da bunları Mədinədə olan kasıblara, Səhabəyi Kirama pulsuz payladığı, yüz dəvəni də kəsib kasıblara yedirdiyi rəvayət edilməkdədir. 77
Dörd böyük xəlifədən Hz. Ömərin oğulu olan Abdullah bin Ömər də yenə comərdliyiylə tanınan səhabələrdəndir. Rəvayətlərdə Abdullah bin Ömərin bu əxlaqından belə bəhs edilməkdədir:
Abdullah bin Ömər, min adam azad etməyincə, ruhunu təslim etmədi. Sevməyə başladığı bir şeyi Allah rizası üçün, ehtiyacı olana verərdi. Beləcə, Allahu Təalanın; "Sevdiyiniz şeylərdən infak etmədikcə, yaxşılığa qovuşa bilməzsiniz!" (Al-İmran Surəsi, 92) bu ayəsi ilə əməl edərdi. 78
Allah Quranda Səhabəyi Kiram kimi bu əxlaqı göstərən bütün Müsəlmanları belə müjdələməkdədir:
Mömin olmaqla bərabər, yaxşı işlər görən kişilər və qadınlar Cənnətə daxil olarlar. Onlara xurma çərdəyi qədər haqsızlıq edilməz! (Nisa Surəsi, 124)